Εισαγωγή
1. Το Αρχείο Επιγραφών Γεωργίου Λαμπάκη
Το Αρχείο Επιγραφών Γεωργίου Λαμπάκη είναι ένα σύνολο από δεκαπέντε τεύχη, στα οποία ο Γεώργιος Λαμπάκης (1854-1914) αντέγραφε πρόχειρα επιγραφές από ναούς και άλλους τόπους που επισκεπτόταν με σκοπό, αργότερα, να τις δημοσιεύσει.
Οι περιηγήσεις του Λαμπάκη, καρπό των οποίων αποτελεί το Αρχείο, περιγράφονται με αρκετές λεπτομέρειες στο Δελτίο της Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρίας (στο εξής ΔΧΑΕ) και κυρίως στα τεύχη ΔΧΑΕ Α΄ (1892) έως Ι΄ (1911), τα οποία στο μεγαλύτερο μέρος τους συντάχθηκαν από τον ίδιο τον Λαμπάκη. Στα Δελτία αυτά βρίσκουμε δημοσιευμένες και αρκετές από τις επιγραφές του Αρχείου.
Φαίνεται, ωστόσο, ότι στην πραγματικότητα ούτε τα Δελτία αυτά, αλλά ούτε και το υπό μελέτη Αρχείο – το οποίο περιλαμβάνει συνολικά 607 επιγραφές – κατάφεραν να διασώσουν το πολύ μεγάλο έργο που έφερε εις πέρας ο Γεώργιος Λαμπάκης. Ο ίδιος αναφέρει ότι ο αριθμός των επιγραφών που είχε καταγράψει ως το 1907 έφταναν τις 4.000, ενώ διατυπώνει και την επιθυμία οι επιγραφές αυτές «νά ἐκδοθῶσι μετά διαφόρων τοπογραφικῶν καί ἱστορικῶν σημειώσεων, ἁγιογραφικῶν εἰκόνων καί ἀρχιτεκτονικῶν κατόψεων τῶν ἐν Ἑλλάδι ἱερῶν ναῶν ὑπό τήν ἐπιγραφήν: Χριστιανική Ἑλλάς»1.
2. Η μελέτη του Αρχείου
Το σπουδαίο αυτό υλικό των 607 επιγραφών παραχωρήθηκε για αποδελτίωση και μελέτη από τον κ. Ιωάννη Λαμπάκη, ο οποίος ανέλαβε και την αναγκαία δαπάνη για την ολοκλήρωση του έργου, ενώ η ορθότητα και η επιστημονική εγκυρότητα των δημοσιευομένων τευχών ελέγχθηκε από την κ. Σοφία Καλοπίση-Βέρτη, καθηγήτρια της βυζαντινής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η μελέτη διήρκεσε από το 1999 έως το 2008.
Η προσπάθεια μας αποσκοπεί ουσιαστικά στη συστηματοποίηση και αξιολόγηση των πληροφοριών και του υλικού που συγκέντρωσε στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου ο Γεώργιος Λαμπάκης. Στην πορεία του 20ου αιώνα και ως τις μέρες μας είναι πιθανό να χάθηκαν ή να καταστράφηκαν κάποια από τα μνημεία ή τα αντικείμενα που έφεραν τις επιγραφές, ή απλώς να μη μελετήθηκαν. Έτσι, η μελέτη του Αρχείου αποκτά ιδιαίτερη σημασία γιατί είναι πιθανό να φέρει στο φως πληροφορίες άγνωστες ακόμα στους επιστήμονες.
Στο υπό μελέτη Αρχείο ο Γεώργιος Λαμπάκης είχε κατανείμει τα δεκαπέντε τεύχη του Αρχείου στις ακόλουθες κατηγορίες2: 1) Ἐπιγραφαί δι’ ἀκίδος, 2) Ἐπιγραφαί εἰκόνων καί τῶν ἐφ’ ὑγραῖς διακοσμήσεων, 3) Ἐπιγραφαί κειμηλίων, 4) Ἐπιτύμβιοι Χριστιανικαί Ἐπιγραφαί, 5) Αἱ ἐν τῷ Μουσείῳ τοῦ Παλέρμου Χριστιανικαί Ἐπιγραφαί, και 6) Χριστιανικαί Ἐπιγραφαί.
Για μεθοδολογικούς λόγους δημιουργήθηκε μία ακόμη κατηγορία, τα Διάφορα, που περιλαμβάνει μία μόνο επιγραφή, η οποία δεν ανήκει σε κάποιο άλλο μέρος του Αρχείου, ενώ το πέμπτο μέρος του Αρχείου μετονομάστηκε στο παρόν πόνημα σε Επιγραφές από τη Σικελία, λόγω της προέλευσης των επιγραφών όχι μόνο από του Μουσείο του Παλέρμο, αλλά από διάφορα μέρη της Σικελίας.
Αναλυτικά οι επιγραφές ανά κατηγορία εμφανίζονται στον παρακάτω πίνακα:
Κατηγορία επιγραφών | Αρίθμηση | Περίοδος |
Διάφορα | 18ος αι. | |
Ἐπιγραφαί δι’ ἀκίδος Τεύχος Α΄ (1-56) Τεύχος Β΄ (57-97) Τεύχος Γ΄ (98-110) |
1-110 | 14-19ος αι. |
Ἐπιγραφαί εἰκόνων καί τῶν ἐφ’ ὑγραῖς διακοσμήσεων Τεύχος Α΄ (1-46) Τεύχος Β΄ (47-75) Τεύχος Γ΄ (76-101) |
1-101 | 12-19ος αι. |
Ἐπιγραφαί κειμηλίων Τεύχος Α΄ (1-42) |
1-42 | 16-19ος αι. |
Ἐπιτύμβιοι Χριστιανικαί Ἐπιγραφαί Τεύχος Α΄ (1-72) Τεύχος Β΄ (73-113) |
1-113 | 9-18ος αι. |
Επιγραφές από τη Σικελία | 1-40 | 11-16ος αι. |
Χριστιανικαί Ἐπιγραφαί Τεύχος Α΄ (1-65) Τεύχος Β΄ (66-103) Τεύχος Γ΄ (104-143) Τεύχος Δ΄ (144-189) |
1-189 | 6-19ος αι. |
Κάθε επιγραφή του Αρχείου περιγράφεται αναλυτικά σε ξεχωριστή σελίδα του παρόντος πονήματος. Η σελίδα αυτή, η οποία τυπώνεται από ειδικά σχεδιασμένη βάση δεδομένων στην οποία έχουν ενσωματωθεί όλα τα δεδομένα, παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο όλες τις πληροφορίες που προέκυψαν από το ίδιο το Αρχείο, αλλά και από τη μελέτη που ακολούθησε. Οι πληροφορίες αυτές διατυπώνονται με ακρίβεια, χωρίς αυθαίρετες προσθήκες και υποθέσεις, και για αυτό ορισμένες φορές κάποια πεδία έχουν αφεθεί κενά.
Στο πάνω μέρος κάθε σελίδας υπάρχει ο Αύξων Αριθμός (Α/Α) της Επιγραφής, που αποτελεί ουσιαστικά και την ταυτότητά της. Ο Α/Α επιλέχτηκε να αποτελείται από δύο ή τρία αρχικά γράμματα και έναν τριψήφιο αριθμό, που στις περισσότερες περιπτώσεις αντιστοιχεί στον αριθμό που έχει η επιγραφή στο τεύχος του Αρχείου. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει τα αρχικά γράμματα που δόθηκαν για τα τεύχη του Αρχείου μαζί με ένα παράδειγμα:
Κατηγορία επιγραφών | Α/Α | |
ΔΙΑ | Διάφορα | ΔΙΑ001 |
ΕΔΑ | Ἐπιγραφαί δι’ ἀκίδος | ΕΔΑ006 |
ΕΕΥ | Ἐπιγραφαί εἰκόνων καί τῶν ἐφ’ ὑγραῖς διακοσμήσεων | ΕΕΥ100 |
ΕΚ | Ἐπιγραφαί κειμηλίων | ΕΚ023 |
ΕΧΕ | Ἐπιτύμβιοι Χριστιανικαί Ἐπιγραφαί | ΕΧΕ099 |
ΣΙΚ | Επιγραφές από τη Σικελία | ΣΙΚ032 |
ΧΕ | Χριστιανικαί Ἐπιγραφαί | ΧΕ122 |
Στη συνέχεια δίνονται στοιχεία για το μνημείο ή το χώρο όπου φυλάσσεται (τόπος φύλαξης) ή βρέθηκε η επιγραφή (τόπος προέλευσης)3, στοιχεία για την ίδια την επιγραφή, οι παρατηρήσεις που έγιναν από τον Λαμπάκη και από το συντάκτη, καθώς και επιλογή από υπάρχουσες δημοσιεύσεις του Λαμπάκη ή άλλων μεταγενέστερων ερευνητών4. Ακριβώς κάτω από τα στοιχεία αυτά υπάρχει – ελαφρά διαφοροποιημένο ως προς την κλίμακα – ψηφιοποιημένο απόσπασμα από το Αρχείο, ώστε να είναι εφικτή η άμεση επαφή με το υπό παρουσίαση υλικό.
Απαραίτητο συμπλήρωμα και εργαλείο εντοπισμού πληροφοριών αποτελούν τα συγκεντρωτικά ευρετήρια, που αφορούν το σύνολο του Αρχείου Επιγραφών και τα οποία υπάρχουν στο τέλος καθενός από τους τρεις τόμους:
— Πίνακας περιεχομένων
— Πίνακας επιγραφών ανά νομό
— Πίνακας χρονολογημένων επιγραφών ανά αιώνα
— Ευρετήριο προσώπων
— Ευρετήριο ιδιοτήτων
Τέλος, τα γραφήματα που υπάρχουν στις τελευταίες σελίδες κάθε τόμου αποδίδουν με παραστατικό τρόπο την κατανομή των επιγραφών κάθε κατηγορίας ανά νομό και ανά αιώνα.
Παρατηρήσεις
Συντομογραφίες
1. Ξενόγλωσσες | |
DOP | Dumbarton Oaks Papers |
ODB | Oxford Dictionary of Byzantium |
TM | Travaux et Mémoires |
2. Ελληνόγλωσσες | |
ΑΒΜΕ | Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος |
ΑΕ | Αρχαιολογική Εφημερίς |
ΔΙΕΕ | Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος |
ΔΧΑΕ | Δελτίον της Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας |
ΕΜΜΕ | Ευρετήριον των Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος |
1 Γ. Λαμπάκης, «Ὑπόμνημα περί τῶν Χριστιανικῶν Ἀρχαιοτήτων τῆς Ἑλλάδος», ΔΧΑΕ Δ΄ (1904) 93, υπ. 1. Βλ. επίσης ο ίδιος, «Ἀνακοινώσεις ἐν τῷ Ἀθήνησι συγκροτηθέντι Α΄ Διεθνεῖ Ἀρχαιολογικῷ Συνεδρίῳ», στο ίδιο Ζ΄ (1907) 57.
2 Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι κατηγορίες στις οποίες είχε κατανείμει ο Γεώργιος Λαμπάκης τις επιγραφές δεν είναι αμιγείς, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις αλληλοκαλύπτονται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι επιγραφές ΧΕ037 (άγιο ποτήριο) και ΧΕ059 (εικόνα), οι οποίες, παρόλο που είναι γραμμένες πάνω σε κειμήλια, δεν είναι ενταγμένες στις Επιγραφές Κειμηλίων, αλλά στις Χριστιανικές Επιγραφές.
3 Συχνά, στις περιπτώσεις κυρίως που οι επιγραφές προέρχονται από την επαρχία, μέσα στο Αρχείο αναφέρεται μόνο το όνομα του χωριού (τοπωνύμιο) στο οποίο υπάρχει η επιγραφή. Επειδή αυτή η πληροφορία από μόνη της καθιστά αρκετά δύσκολο τον εντοπισμό του μνημείου ή του χώρου αυτού, έχουμε συμπληρώσει και το νομό στον οποίο το μνημείο αυτό υπάγεται. Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος των ετών 1948-1954 (Αριθμοί Φ.Ε.Κ. 41 έως 275) και από το έντυπο του Εθνικού Τυπογραφείου Διοικητική Διαίρεση της Ελλάδος κατά Περιφέρειες, Νομούς, Δήμους και Κοινότητες (Νόμος 2539/94), Αθήνα 1998.
4 Η βιβλιογραφική τεκμηρίωση των επιγραφών γίνεται μάλλον περιστασιακά και, επομένως, εναπόκειται στον ερευνητή των επιγραφών να προχωρήσει σε περαιτέρω βιβλιογραφική έρευνα. Ειδικότερα για τις Επιτύμβιες Χριστιανικές Επιγραφές, η βιβλιογραφική τεκμηρίωση βασίστηκε κυρίως στο E. Sironen, The Late Roman and Early Byzantine Inscriptions of Athens and Attica, Ελσίνκι 1997, στο οποίο περιλαμβάνεται η πλειονότητα των επιγραφών του Αρχείου.
Σημείωση: Το Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη, σας επιτρέπει να βλέπετε, να αντιγράφετε και να εκτυπώνετε υλικό το οποίο δημοσιεύεται σε αυτόν τον ιστότοπο, με την προϋπόθεση ότι το υλικό: (α) προορίζεται μόνο για προσωπική χρήση και όχι για εμπορικούς σκοπούς, (β) δεν αλλάζει ή μετατρέπεται κατ΄ οιονδήποτε τρόπο και (γ) διατηρεί καταφανώς όλα τα σήματα Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας (copyright) στην ίδια μορφή με το πρωτότυπο. Όλα τα περιεχόμενα του ιστοτόπου προστατεύονται από το ν. 2121/1993 περί Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Εκτός και αν δηλώνεται ρητά, κανένα τμήμα πληροφορίας από αυτόν τον ιστότοπο, δεν επιτρέπεται να αναπαραχθεί σε καμία μορφή ή με κανένα μέσο, χωρίς την προηγούμενη γραπτή άδεια από το «Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη».